ძველი აღთქმის ფილოსოფოსთან, ფილონთან, რომელიც ბიბლიური მონოთეიზმისა და პლატონის მოძღვრების ერთიან სისტემაში გაერთიანებას ცდილობდა, დროის საგულისხმო მეტაფორას ვხვდებით; შესაქმეში ნათქვამია, რომ მას შემდეგ, რაც ადამი და ევა სამოთხიდან იქნენ გაძევებულნი, ღმერთმა ედემის კარის მცველად „დააწესა ქერობინი და მოტყინარე მახვილი იქცევისი“ (შესაქმ. 3.24.). ფილონი ამ სახეს შემდეგნაირად განმარტავს: ქერუბიმი მატერიალური კოსმოსია ხოლო მოტყინარე (ცეცხლოვანი) იქცევისი (მბრუნავი) მახვილი - დრო. მატერია და დრო დაცემული ადამიანისაგან სულიერი არსებებისა და ღმრთაებრივი ნათლის სამყაროს ფარავენ, რომელიც მას ცოდვით დაცემის გამო წაერთვა.

ბიბლიის ამ ადგილის ფილონისეულ ინტერპრეტაციას ატყვია კვალი ნეგატივიზმისა, რომელსაც პლატონი მატერიისა და დროის ცნებებთან დამოკიდებულებაში იჩენს. იგი იმ კოსმოლოგიას ასახავს, რომელიც სივრცეში განფენილ სამყაროს მწირობის ქვეყანად, დაცემულობის უფსკრულად და სულის საპყრობილედ წარმოადგენს. ქრისტიანობამ კი განგვიცხადა, რომ პირველმამათა სამოთხიდან განგდება ღვთის სიყვარულის მოქმედებაა: მტკივან თვალზე აფარებულ სახვევზე ხომ არ ვამბობთ, მზის ჭვრეტას გვიშლისო - ადამიანს სახვევი კი არა, ავადმყოფობა უხშობს თვალისჩინს. როგორც ჩვილს სჭირდება აკვანი და ჩვრები, რომელშიც მის სუსტ სხეულს გაახვევენ, ისე სჭირდებოდათ სამოთხიდან გაძევებულებს კოსმოსის აკვანი და დროის ჩვრები, რათა მარადიულობისთვის, დაბრუნებული სამოთხისთვის მომზადებულიყვნენ. რომ არ ყოფილიყო მატერია და დრო, ადამიანი ღმერთთან კავშირის დარღვევის შემდეგ მყისვე დემონურ ძალად იქცეოდა და ანგელოზთა მწყობრს კი არ შეემატებოდა, ბოროტი სულების რიგს შეავსებდა.

კათოლიკე ეპისკოპოსი ნიკოლოზ კუზანელი მარადისობას განსაზღვრავდა როგორც დახვეულ გრაგნილს, დროს კი როგორც იმავე გრაგნილს, ოღონდ უკვე გაშლილს. ეს შედარება რამდენიმე შეცდომას შეიცავს: დრო და მარადისობა ერთმანეთში კი არ გადადის, მარადისობა დროისგან დამოუკიდებლად არსებობს. დრო მარადისობას კი არ ენაცვლება, არამედ წვრილი ძაფივით გასდევს მის უძირო სივრცეს.

კუზანელის მეორე შეცდომა ისაა, რომ მისთვის მარადისობა სტატიკაა (დახვეული გრაგნილი), დრო - დინამიკა (გაშლილი გრაგნილი). სინამდვილეში კი პირიქითაა: მარადისობა უფრო დინამიკურია და უფრო განუმეორებელი ვიდრე დრო, რომელიც მხოლოდ ერთი მიმართულებით - მომავლიდან წარსულისკენ მოძრაობს (იგულისხმება დროის წერტილი, რომელიც მუდმივად წარსულად იქცევა). მარადისობის რიცხვითი გამოსახვა რომ განგვეზრახა, მისთვის უსაზღვრო სიდიდის ნიშანი უნდა შეგვეფარდებინა. დრო მარადიულობასთან შედარებით ერთნიშნა სიდიდეა. იგი ეპიზოდია, პროლოგია კოსმიური ისტორიისა, გრაგნილის ისტორია პირობითად კიდეც რომ მიგვეღო, დრო დახვეული გრაგნილის სახით უნდა წარმოგვედგინა, რომელიც ორ ღერძზე სინქრონულად იშლება და იხვევა. ნიშანდობლივია, რომ ნიკოლოზ კუზანელი, რომელსაც დაკარგული ჰქონდა მარადისობის მისტიკური შეგრძნება და რომელიც დროს ბიბლიისგან მოწყვეტით განიხილავდა, უკვე გრიგოლ XIII-მდე დაჟინებით მოითხოვდა კალენდრის რეფორმას, სხვა სიტყვებით - დროის რაციონალისტურ ვულგარიზაციას კალენდრის სისტემაში.

მსოფლმხედველობისა და დროის გაგების ურთიერთმიმართების თემა, რომელიც ჩვენ კალენდართან დაკავშირებით გვაინტერესებს, სხვა მაგალითებითაც შეიძლება განვავრცოთ:

ინდუსებთან მარადისობის გაგება არ არსებობს. „ბრაჰმას დღე“ ეს სამყაროთა შექმნა და მათი არსებობაა. შემდეგ მოდის ისტორიის სპირალის ბოლო ხვეულის ჯერი - სამყაროს ნგრევა. სამყარო აბსოლუტში ინთქმება: დგება „ბრაჰმას ღამე“. აბსოლუტის წყვდიადით მოცულ სიღრმეში ჩადებულია რიტმი, რომელიც მის არსებობას განსაზღვრავს. ეს კავშირი ორ, ურთიერთშორის განუწყვეტლივ მონაცვლე ციკლში ვლინდება: პირველი -  აბსოლუტია თავის თავში, მეორე - აბსოლუტია კოსმოსის ფორმებში (მოდალობებში).

ბრაჰმას დღე სამყაროს არსებობაა, მაიასა და მარას დღესასწაულია, რომლის პერიოდი, წლებში გამოსახული თერთმეტნიშნა ციფრს გვაძლევს. ბრაჰმას ღამე ინდივიდუალური, კოსმიური და წარმოსახვადი არსებობის დანთქმაა აბსოლუტში, ოკეანეში წყლის ერთი წვეთის გაუჩინარების მსგავსი. თუმცა კი თავად დრო არსებობას აგრძელებს: „პრაკრიტისა“ (მატერიის) და დროის ხსოვნა ბრაჰმას ცნობიერებაში ნაკვალევს ტოვებს „ბრაჰმას ღამეს“ ისევე, როგორც „ბრაჰმას დღეს“, აქვს გრძლივობა (ანუ პაუზა) და ამპლიტუდა, მაგრამ ორიენტირების უქონლობის გამო მათი დაფიქსირება შეუძლებელია. „ბრაჰმას ღამე“ დროის ანტიპოდია, მისი ორეული და ანალოგი. და საბოლოოდ გამოდის, რომ აბსოლუტი დროსაა დაქვემდებარებული.

ძველ სპარსეთში ჯერ კიდევ ზოროასტრიზმამდე დროის ღმერთის, ფრთოსანი ლომკაცის - ზერვანას კულტი არსებობდა. სფინქსისაგან განსხვავებით, მას ლომის თავი აქვს და ადამიანის სხეული. როგორც ტახტრევანზე, ისე წამომართულა ზერვანა სფეროზე, ხელში სამეფო კვერთხი უპყრია, სხეულზე გველი ჰყავს შემოხვეული და ორი წყვილი ფრთა აკრავს ზურგზე. რას უნდა აღნიშნავდეს ეს მეტაფორული სახე? ლომის თავი - გაუმაძღრობასა და  ძალას: არაფერს ძალუძს წინ აღუდგეს დროს. ფრთების ორი წყვილი - დროის მსწრფლ წარმავლობას, მის სწრაფვას წარსულისა და მომავლისკენ. გველი, რომელიც ზერვანას სხეულზეა შემოხვეული - დროის სპირალური მოძრაობაა ისტორიის მანძილზე, ურჩხულის ხახა - სიკვდილი, კვერთხი - სამეფო ხელისუფლება. ზერვანა მართავს სამყაროს და განაგებს მას, როგორც თავის სამფლობელოს. სფერო, რომელსაც იგი თავისი ფეხებით ქელავს, მოძრავი კოსმოსია, დროის ძალაუფლებას დაქვემდებარებული.

არა მხოლოდ ინდუსებს, არამედ ორფიკოსებს, პითაგორელებს, მაზდეანებს, სტოიკოსებს და პლატონიკოსებსაც აქვთ მოძღვრება დროის ციკლში „დიდი წლის“ შესახებ, რომელსაც სამყაროს განადგურება მოსდევს. ქალდეურ ტაძრებში დრო იდუმალი სპირალის სახით გამოისახებოდა.

დროის სამყაროზე და ღმერთებზე ბატონობის პანთეისტური იდეა განსაკუთრებული სიცხადით მჟღავნდება მაიას ტომისა და ინდიელების განსაცვიფრებელ, თვითმყოფად კულტურაში, „მარადიული დროისთვის“ აღმართულ ტაძრებში.

პლატონის მოძღვრება დროზე ფრაგმენტული, დაუსრულებელი და ბუნდოვანია. იგი ამბობს, რომ დრო ცასთან ერთად შეიქმნა და მხოლოდ მასთან ერთად შეიძლება გაქრეს. მაგრამ აღმოჩნდა, რომ პლატონი აქ დროის კოსმიურ ორიენტირებს გულისხმობს და არა დროს, როგორც რიტმს, რომელიც ანტიკური თეოგონიისა და კოსმოლოგიისთვისაა დამახასიათებელი. პლატონის აბსოლუტიც დაღმვალი საფეხურების, ეტაპების რიტმსაა დაქვემდებარებული (სადაც, მართალია, არ არის გრძლივობა, მაგრამ არის დროის სხვა ატრიბუტი - „შემდეგ!“ ) – „ერთი“ თავის დაღმასვლაში საღმრთო გონებად იქცევა, საღმრთო იდეების ადგილად, ანუ სამყაროს წინასახედ, ხოლო საღმრთო გონება შემდეგ პერიოდში, უმდაბლეს ვერტიკალურ საფეხურზე მსოფლიო სულად, (თუ საღმრთო გონება ერთობაა სიმრავლეში, მსოფლიო სული - სიმრავლეა ერთობაში). ეს უკანასკნელი საფეხური საღმრთო იდეების ინდივიდუალიზაციის საფეხურია. მესამე რიტმი კოსმოსის შესაქმეა: იდეა-არსებები პლერომიდან (არსებობის სისავსიდან) გამოიტყორცნებიან და მატერიის ტყვეობაში აღმოჩნდებიან. ამ საფეხურზე ეტაპი უკვე პერიოდად იქცევა, ხოლო დრო გრძლივობად, რომელიც აღნუსხვას ექვემდებარება. თუმცა ეს გრძლივობაც სასრულია, რადგანაც, ციკლშია მოქცეული: 26000 წლის შემდეგ სამყარო იწვება კოსმიურ ცეცხლში - სახეს კი არ იცვლის, იწვება და შემდეგ იგივე ციკლები თავიდან მეორდება.

თავისი მასწავლებლისგან განსხვავებით, არისტოტელე თვლის, რომ დრო, ისევე, როგორც თავად სამყარო, კი არ იქმნება, არამედ მარადიულად არსებობს. მაგრამ დროის დეფინიციას ვერც იგი იძლევა. სამყაროს ყველაზე დიდი საიდუმლო დროაო - ასეთია არისტოტელეს დასკვნა.

ანტიკური წარმართობის დამოკიდებულება დროსთან ფილოსოფიასა და მითოლოგიაზე უკეთ მისტერიებში აისახა. აი, ზოგიერთი ტექსტი მისტერიებიდან: „ეონი“, (ბერძნ. მარადიულობა, მარადიული დროის სიმბოლო ანტიკურ და ელინისტურ მითოლოგიაში), „ უსაზღვრო დროის ღმერთთა ღმერთი“, „იანუსი“ (დროის ღვთაება ძვ. იტალიურ მითოლოგიაში), ყოველივეს შემოქმედი და ყოველივეს განმგებელი „მესალა“ (რომაელი ორაკული, რომელიც ჩვ. წ. აღ.-მდე პირველ საუკუნეში ცხოვრობდა). ელევსინში - ათენის გარეუბანში და ბერძნული მისტერიების ცენტრში ნაპოვნი იქნა ეონის ქანდაკება წარწერით: „ეონი მუდამ უცვლელად მყოფობს; მას არა აქვს არც დასაბამი, არც დასასრული და არც ცენტრი, ისაა ყოველივეს შემოქმედი“. ორფევსის წიგნებში, რომლებიც რიტუალურ ჰიმნებს შეიცავენ, ნათქვამია „ხრონოსმა, (დროის ღვთაება ბერძნულ მითოლოგიაში), შექმნა თავისი თავიდან ყოველივე“.

ამიტომაცაა, რომ ანტიკური წარმართებისთვის დრო დაუმარცხებელი მეფეა. ტირანი, რომელმაც სიბრალული არ იცის, მთელ ანტიკურ პოეზიას ჩუმი ნაღველისა და უსასო სევდის განწყობა გასდევს. სიკვდილის აჩრდილი ფარავს დედამიწას. იგი თითქმის ასწავლის წარმართს - გაუფრთხილდეს წამს სწრაფად მსრბოლ დროში. მარადიულობა მისთვის არ არსებობს, წამი კი, როგორც სხივი, ხელიდან სხლტება. წარმართის სიხარული სიკვდილმისჯილთა როკვაა. ჰომეროსს ეკუთვნის ეს სიტყვები: „ამქვეყნად ყველაფერი წარმავალია, მაგრამ მათ შორის, რაც იზრდება და რაც ყვავილობს, ყველაზე სწრაფწარმავალი ადამიანიაო“. აქილევსის სული ოდისევსს ეუბნება, ჰადესის აჩრდილებზე ბატონობას ის მირჩევნია, ვინმე ღატაკ მდაბიორს ვუდგე მოჯამაგირედო.

ანტიკურობის ოპტიმისტი, ეპიკურე თავს ამ პარადოქსით იმშვიდებდა: „სანამ ჩვენ ვართ, სიკვდილი არ არის, როცა სიკვდილია, უკვე აღარ ვარსებობთ“ - ეს სირაქლემას პოზიციაა, რომელიც მიწაში რგავს თავს, მტერი რომ არ დაინახოს, ეს პოზიცია გნწირულის ყვირილია, რომელსაც მის თავზე აღმართული მახვილისა ეშინია და ითხოვს, თვალი აუხვიონ სანამ მოკლავდნენ.

ბუდიზმი საოცარი სიღრმით ჭვრეტს არსებობის ტრაგიზმს. თავისი ინტელექტუალურ-კრიტიკული ანალიზით იგი უფსკრულის პირამდე მივიდა და შეჩერდა, მისი სიღრმით სუნთქვაშეკრული. ხიდი, უფსკრულზე გადებული, მან ვერ იპოვა, არც ფრთები ჰქონდა, ზემოდან რომ გადაეფრინა. ამიტომაცაა, რომ ბუდიზმი არსებობაში მხოლოდ მსოფლიო კონფლიქტს ხედავს, სამკვდრო-საციცოცხლო ბრძოლას და უსასოო ტრაგედიას. თავის ნეგაციებში იგი იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ თავად არსებობა წარმოადგენს ბოროტებას. როგორც დამნაშავე, რომელიც წამების ბორბალზეა დაკრული, ბუდისტიც სამყაროს ბორბალზე მიჯაჭვულად აღიქვამს თავს. სიკვდილი ბუდისტისთვის ხსნა კი არ არის, არამედ ცხოვრების გაგრძელებაა სხვა, გარდასახულ მდგომარეობაში. მისთვის არ არსებობს ღმრთაება, როგორც აბსოლუტი, ბუდიზმში იერარქია მხოლოდ მაღალ ან დაბალ არსებათა შორის ვლინდება, მაგრამ  ყველა ისინი არსებობაზე ერთნაირად არიან მიჯაჭვულნი.

ქრისტიანისთვის მარადიულობა ღმერთშია, ბუდისტისთვის იგი არ არსებობს. ბუდიზმი დროის ალტერნატივას ეძებს - ეს ნირვანაა, ფსიქიკური ვაკუუმი, სადაც არ არის გრძნობა და სურვილები, სადაც ჩამქრალია ცნობიერება, სადაც ადამიანი არარაობაშია ჩაძირული. ქრისტიანისთვის მარადიულობა ჭეშმარიტი ცხოვრებაა, ცხოვრების სრული სისავსით გამოვლენა. ბუდისტისთვის ნირვანა მარადიულობის ბნელი ნეგატივია, მეტაფიზიკური სიცარიელეა.

ქრისტიანისთვის მარადიულობა ღმერთის ყოფნაა მასთან, ბუდისტისთვის ნირვანა - აბსოლუტური არყოფნაა. ამ არყოფნაში რჩება მხოლოდ ერთი - იდუმალი „მყოფი“, რომელიც ნირვანას განიცდის.

აქვს თუ არა ადამიანს სული? ეს კითხვა ბუდიზმმა უპასუხოდ დატოვა. „პატარა ეტლი“, ბუდიზმის უძველესი ვარიანტი, იქითკენ იხრება, რომ სული, როგორც ასეთი, არ არსებობს: არსებობენ მხოლოდ სულის გარკვეული ელემენტები, რაღაც ფსიქიკური ატომების მსგავსი, რომლებიც ყოველი ხელახალი შობის შემდეგ ახალ კომბინაციებსა და სტრუქტურებს ქმნიან. „დიდი ეტლი“ კი, ბუდიზმის ეს უნიატური ვარიანტი, რომელიც ბუდიზმის ფილოსოფიას ადგილობრივ კულტებთან აერთებს, უშვებს სულის, როგორც სუბსტანციის არსებობას.

ბუდისტისთვის დრო მტრული სტიქიაა, რომელსაც ადამიანი ილუზიების სამყაროზე ჰყავს მიჯაჭვული. ნირვანაში ჩაძირული ბუდისტი დროს ივიწყებს: იგი მთელი ფსიქიკური ცხოვრების ამპუტაციას ახდენს და დროის შინაგან რიტმსაც ეთიშება. მაგრამ განა ამით თავად დროც ნადგურდება? ბუდისტს ეს სრულებითაც არ აინტერესებს. მისთვის სულერთია, რა ხდება ზღვაში, მისი ნირვანის კუნძულს რომ აკრავს გარს: რაც მის გარეთაა, მისი არ არის. აბსოლუტური უარყოფის უფსკრულში შთანთქმა მისთვის თავისუფლება და აღმაფრენაა. მაგრამ დროიდან გამოსვლა, როგორც „რაღაციდან“ „რაღაცაში“, იგივე ილუზია აღმოჩნდება. მთავრდება არსებობის ციკლი - „ბრაჰმას დღე“. ადამიანები, ღმერთები, ბოდესატვები, როგორც მარილი - ოკეანეში, როგორც ცვარი - ცეცხლის ალში, კოსმოსთან ერთად „ბრაჰმას ღამეში“ ქრებიან. შემდეგ ახალი ციკლი იწყება - მსოფლიო ტრაგიკომედიის ახალი აქტი. ბუდისტი მძინარის მდგომარეობაშია, ესიზმრება, რომ მტერს გაურბის, სინამდვილეში კი არსებობის წრებრუნვა წინასწარაა განსაზღვრული და უცვალებელი - ადამიანი დროის მარადიული მსვლელობის ტყვეობაში რჩება.

თარგმნა ანა ხარანაულმა

გაზეთი „მრევლი“